Những tỷ phú đến từ hư không - Kỳ 1: Người trong giang hồ

Lưu manh bình thường không đáng sợ. Đáng sợ ở chỗ là khi lưu manh có học thức. Khi đó, sự phá hoại gây ra sẽ lớn gấp nhiều lần bọn đầu đường xó chợ chuyên đánh nhau, gây rối.

Có những câu chuyện người ta đọc xong vài tuần sau thì quên ngay. Nhưng những chuyện được Paven Khlebnikov kể trong Godfather of the Kremlin và Dominic Midgley, Chris Hutchins đề cập trong The Billionaire from Nowhere lại khiến chúng ta nhớ mãi. Chúng nói về những nhà tư bản nổi lên trong giai đoạn trong những năm 90 của thế kỷ trước ở Nga. Người ta vẫn gọi thời kỳ này là “bóng tối lúc bình minh” (Darkness at dawn).

Họ làm giàu thông qua tệ nạn tham nhũng của quan chức, hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện và những chiêu trò trên thị trường chứng khoán. Người gánh chịu tất cả những thiệt hại chính là dân chúng. Hi vọng thông qua bài viết này, độc giả sẽ có cái nhìn tỉnh táo hơn để tránh trở thành nạn nhân của những nhà tư bản thiếu đạo đức với cái miệng ngọt ngào và con dao luôn nằm trong tay áo để sẵn sàng xẻ thịt nhà đầu tư.

Chúng ta vẫn thường cảm thấy nhân vật Michael Corleone trong phim Godfather của đạo diễn Francis Ford Coppola là đáng sợ. Nhưng nếu tìm hiểu kỹ về những nhân vật cộm cán của nước Nga ở thời kỳ này thì chúng ta sẽ thấy Michael Corleone phải quỳ lạy và gọi Boris Berezovsky, Mikhail Khodorkovsky, Roman Abramovich… bằng cụ!

Al Pacino trong vai Michael Corleone. Nguồn: Business Insider

Xuất phát điểm khiêm tốn

Tại căn hộ ở Moscow, tài xế Alexander Smolensky 30 tuổi đang ngồi trên sofa nguyền rủa số phận hẩm hiu. Smolensky lớn lên không nhìn thấy mặt cha và đầy những nỗi lo toan cơm áo gạo tiền.

Lúc này, Mikhail Khodorkovsky 21 tuổi đang theo học tại Đại học Công nghệ Hoá học Moscow Mendeleev. Tuy nhiên, anh đang bắt đầu thích kinh doanh quán cà phê và làm vài vụ mua bán lặt vặt.

Trên hè phố, chàng sinh viên bỏ học Roman Abramovich đang bán vịt nhựa kiêm “quản lý” vài cái WC công cộng.

Còn ở Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, nơi các nhà khoa học nghiên cứu tên lửa đạn đạo và hạt nhân nguyên tử, Boris Berezovsky 39 tuổi đang ngồi đọc tài liệu và mơ mộng về giải Nobel Vật lý.

Gần phi trường quốc tế Moscow, gã thanh niên Vladimir Gusinsky đang lái taxi kiếm khách. Hắn mơ trở thành đạo diễn nổi tiếng và đã tốt nghiệp ngành này nhưng lại không xin được việc nên phải lăn lộn kiếm sống bằng nghề taxi “chui”.

Yury Luzhkov 48 tuổi đang chán nản ngồi giữa các viên chức bàn giấy già nua. Ông và các người bạn hầu như chẳng làm được tích sự gì ngoài việc tán gẫu và nhốn nháo vào cuối tháng khi lĩnh lương ở văn phòng thị chính Moscow.

Tại Viện kinh tế Leningrad, Anatoly Chubais 30 tuổi cũng đang than thở bài ca thân phận cuộc đời, có tài mà không được trọng dụng nên phải bán cháo phổi kiếm cơm qua ngày.

Ai mà biết được cái đám hỗn tạp toàn những kẻ “vớ vẩn” ấy lại trở thành những nhân vật “hét ra lửa, khạc ra tro” trong tương lai.

Các nhân vật trên không quen biết nhau nhưng đều có điểm chung là phất lên nhanh chóng để chiếm quyền lực và tiền bạc trong một giai đoạn “tranh tối tranh sáng”. Năm người Smolensky, Khodorkovsky, Berezovsky, Abramovich và Gusinsky đã trở thành trùm tài phiệt. Còn Luzhkov và Chubais trở thành những chính khách đầy quyền lực.

Các tài phiệt Nga trong một buổi tiệc. Nguồn: CNN

Mặt trái của nền kinh tế thị trường

Boris Berezovsky chính là người nổi bật nhất trong những tỷ phú nổi lên trong giai đoạn này. Ông sở hữu nhiều cái nhất. Ông là người có học nhất, gian xảo nhất, quan hệ với bọn tội phạm nhiều nhất và có các mối quan hệ chính trị ở tầm cao nhất.

Một người từng là thầy của Roman Abramovich, từng là bạn thân của Boris Yeltsin và là đối thủ lớn nhất trong đời của Vladimir Putin thì chắc chắn không thể là một người đơn giản.

Berezovsky dẫn dắt Abramovich trong những vụ làm ăn lớn đầu tiên. Nguồn: Business Insider

Bóng đen của ông ta bao trùm lên nhiều sự kiện quan trọng làm rung chuyển nước Nga. Berezovsky tự mình đi lên từ con số không và đã tạo dựng nên vương quốc của riêng mình. Tuy nhiên, ông chính là đại diện tiêu biểu nhất cho cái gọi là “mặt trái của nền kinh tế thị trường”. Nói một cách cụ thể hơn ông chính là một nhà tư bản không có đạo đức, chỉ biết làm đầy túi riêng, ăn chơi xa xỉ mà không hề quan tâm đến sự khổ tâm của chính phủ cũng như sự cơ cực của dân chúng.

Tất cả những ai đến nước Nga vào những năm 90 thời Boris Elsin cầm quyền đều thấy người dân Nga đang cố gắng vật vã để tồn tại như thế nào. Các chợ tư nhân nhỏ mọc lên khắp nơi nằm ngay giữa bụi bẩn và rác rưởi ở lối ra của tàu điện ngầm, dọc các đường phố lớn, trên các quảng trường… Hàng ngày, người ta dễ thấy những người già hưu trí xuất hiện ở đây. Họ có dáng vẻ sạch sẽ nhưng quần áo sờn mòn. Họ vây lấy người qua đường trong im lặng, mời mua ấm pha trà, vài đôi tất đan, bình đựng rượu, chiếc áo len, đôi giày da… Trên các chợ trời ngoại ô, khách bộ hành còn có thể mua được huân chương, huy chương của thời Liên Xô cũ. Đó là các cựu chiến binh của cuộc chiến tranh thế giới thứ II phải bán các phần thưởng của mình để mua thức ăn.

Berezovsky từng quan hệ rất thân thiết với cựu Tổng thống Boris Yeltsin. Nguồn: Sputnik International

Việc nước Nga từ một siêu cường thế giới trở thành một đất nước hỗn loạn là một trong những sự kiện có một không hai trong lịch sử nhân loại. Sự sụp đổ này diễn ra vào thời bình và chỉ trong vòng có mấy năm. Về tốc độ và tầm cỡ của sự đi xuống này không có kẻ cạnh tranh trong lịch sử thế giới. Những người như Berezovsky đã khiến cho quá trình này càng trở nên đau đớn hơn.

Vừa là doanh nhân, vừa là trùm băng đảng

Boris Berezovsky chào đời tại Moscow năm 1946 trong một gia đình Do Thái. Ông theo học ở Đại học Moscow, sau đó nghiên cứu toán học và lấy bằng tiến sĩ toán. Đến năm 45 tuổi, ông vào Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô.

Boris Berezovsky chỉ hơn 40 tuổi khi “khởi nghiệp” làm ăn năm 1989 khi mà Liên Xô đang tiến hành chính sách cải tổ. Trước đó, vị giáo sư này giành phần lớn thời gian vào việc nghiên cứu các chương trình máy tính, các phương trình toán học. Chúng ta khó có thể tưởng tượng nổi một người như thế lại rất thành công trong buôn bán xe hơi vốn bị bọn mafia Nga chi phối trong giai đoạn này.

Chỉ trong vòng 5 năm, Berezovski đã nâng cấp một cơ sở liên doanh khiêm tốn thành một công ty khổng lồ cường thịnh về buôn bán xe hơi, một lĩnh vực hình sự nhất trong nền kinh tế Nga. Theo thông tin từ Cơ quan bảo vệ luật pháp Nga, Berezovski đã phát triển hệ thống LogoVAZ của mình dưới sự bảo kê của các băng tội phạm đến từ Chechnya. Ông ta dùng những con người Chechnya không biết sợ đã được tôi luyện trong chiến tranh làm vệ sĩ.

Công ty LogoVAZ của Berezovsky có chức năng phân phối độc quyền xe cho công ty nhà nước AvtoVAZ. Công ty LogoVAZ bán xe tại chỗ nhưng làm hồ sơ xuất khẩu khống và hốt bạc trong lúc lạm phát gia tăng phi mã với tốc độ trên 100%/năm.

Một vụ làm ăn khác cũng góp phần thể hiện “phẩm chất” của Berezovsky là khi ông mua lại cổ phần của kênh truyền hình quốc gia ORT. Trong suốt nhiều thập kỷ, đây là kênh ăn khách nhất. Khán giả của nó là 140 triệu dân Nga và hàng chục triệu người nói tiếng Nga ở các nước khác.

Lúc đầu, ý tưởng tư nhân hoá này là của Vladislav Listyev, nhà báo và người dẫn chương trình truyền hình thành công nhất nước Nga. Ông nổi lên như một nhà bình luận sắc sảo và cá tính. Listyev là đạo diễn chính của kênh và là tác giả của việc tư nhân hoá nên được giữ chức Tổng giám đốc.

Vốn cổ phần của ORT là 2 triệu USD. Berezovsky và các đối tác thân tín sở hữu 36%. Thế là chỉ cần bỏ ra vài trăm ngàn USD, ông đã nắm quyền kiểm soát kênh quan trọng bậc nhất của truyền hình Nga.

Ngay sau khi tư nhân hoá ORT, Tổng giám đốc Vladislav Listyev quyết định tập trung vào hoạt động bán quảng cáo. Ông tiến hành đàm phán với doanh nhân Sergey Lisovsky nhằm phá vỡ thế độc quyền của Berezovsky. Điều này sẽ làm Berezovsky thiệt hại hàng chục triệu USD vì ông thường lợi dụng thế độc quyền phân phối quảng cáo của mình để ký các hợp đồng chính thức với giá thấp và ăn tiền hối lộ ở bên ngoài. Điều này làm thất thoát tài sản nhà nước khá lớn.

Ngày 28/02/1995, Berezovski đã gặp một sát thủ có tên là Nikolas và chuyển cho tay này 100,000 USD tiền mặt với nhiệm vụ là phải “dọn dẹp’ gã tổng giám đốc đáng ghét kia.

Đêm ngày 01/03/1995, sau khi làm việc, Listyev đi về nhà mình. Trong bóng tối của lối vào cổng nhà, tên sát thủ đã chờ sẵn với khẩu súng và Listyev đã ngã xuống mãi mãi.

Nhà báo kiêm đạo diễn Vladislav Listyev. Nguồn: All Russia Culture

Trên đây đều là những câu chuyện khá đáng sợ. Tuy nhiên, nó vẫn chưa thể hiện hết “đẳng cấp” của ông trùm này vì trong thời kỳ đó có khá nhiều kẻ làm được như vậy. Thứ khiến cho ông ta trở nên độc nhất vô nhị là những chiêu trò trên thị trường tài chính cùng với học trò cưng của mình là Roman Abramovich. Nó làm cho người ta có cảm giác ông ấy là một tỷ phú đến từ hư không, làm ra hàng tỷ USD chỉ từ nước bọt và không khí.

Kỳ 2: Các nhà ảo thuật tài chính

Thế Phong (Lược dịch từ Godfather of the Kremlin và The Billionaire from Nowhere)

FILI