Tuyến đường sắt mới từ thủ đô Nairobi đến thành phố cảng Mombasa dài 480km của Kenya do Trung Quốc cấp vốn, xây dựng và vận hành tuy thu hút được nhiều hành khách hơn mong đợi song đất nước Ðông Phi này lại phải trả một cái giá quá đắt.
Dự án tuyến đường sắt tiêu chuẩn Mombasa - Nairobi (SGR)
Tuyến đường sắt tiêu chuẩn Mombasa-Nairobi đã giúp kết nối Mombasa, cảng lớn nhất ở Đông Phi và Nairobi, thủ đô của Kenya. Dự án SGR được xem là dự án tham vọng nhất trong lịch sử Kenya từ khi giành được độc lập.
Tuyến đường sắt tiêu chuẩn một đường ray giữa Mombasa và Nairobi có chiều dài tuyến khoảng 480km và tổng chiều dài 609km. Tuyến đường sắt dài 480km sẽ rút ngắn thời gian di chuyển của hành khách từ Mombasa đến Nairobi từ hơn 10 giờ xuống còn hơn 4 giờ.
Tuyến đường sắt được thiết kế để vận chuyển 22 triệu tấn hàng, hàng năm hoặc dự kiến 40% lưu lượng của cảng Mombasa vào năm 2035. Các ga hàng hóa sẽ được đặt tại cảng Mombasa và Kho cảng nội địa tại Embakasi ở Nairobi.
Các công trình xây dựng chính trên tuyến Đường sắt Tiêu chuẩn Mombasa-Nairobi đã bắt đầu khởi công vào tháng 12/2014 với Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc (CRBC) là nhà thầu chính. CRBC đã được ký hợp đồng vận hàng tuyến đường sắt trong 5 năm đầu tiên. Tuyến đường sắt này được đi vào hoạt động vào năm 2017 và kỷ niệm 1.000 ngày hoạt động vào tháng 2/2020.
Trong giai đoạn thứ hai, một phần mở rộng từ Nairobi đến Naivasha đã được xây dựng. Phần mở rộng có giá trị 1,5 tỷ USD đã được mở vào tháng 10/2019.
Trong khi đó, giai đoạn Mombasa-Nairobi của dự án có giá trị là 3,6 tỷ USD. Ngân hàng Exim của Trung Quốc đã đóng góp khoảng 90% tài chính trong khi 10% còn lại được cung cấp bởi chính phủ Kenya.
Khoản vay trị giá 3,23 tỷ USD từ Ngân hàng Exim đã được hoàn tất vào tháng 5/2014. Khoản vay này sẽ được hoàn trả sau 15 năm. Một điều kiện do chính phủ Kenya áp dụng đó là 40% tổng chi phí dự án sẽ được chi cho các nguồn cung cấp địa phương bao gồm cát, xi măng, cáp điện, sắt mạ kẽm.
Trong khi đó, một điều kiện của Exim Bank cho khoản vay là phải có một nhà điều hành được ngân hàng chấp nhận cho giai đoạn hoạt động ban đầu, khiến chính phủ Kenya từ chối đấu thầu quốc tế theo kế hoạch và ký hợp đồng với công ty mẹ của CRBC.
Nhiều nhà nhập khẩu nói rằng tuyến đường sắt Mombasa mới đến Nairobi quá đắt để di chuyển hàng hóa và đã tức giận vì những nỗ lực của chính phủ nhằm buộc họ phải sử dụng nó.
Bình thường, để vận chuyển một thùng container từ Mombasa đến Nairobi với xe tải sẽ có chi phí khoảng 800 USD, trong khi họ phải chi trả tới 1.100 USD bằng đường sắt, chủ yếu là do chi phí thêm cho việc di chuyển hàng hóa từ ga cuối đến một kho hàng nội địa.
Nguy cơ mất cảng Mombasa cho Trung Quốc
Tháng 12/2018, truyền thông Kenya đã gây chấn động khi đưa tin chính quyền Kenya thế chấp cảng Mombasa khi vay 3,2 tỷ USD từ Trung Quốc để xây dựng tuyến đường sắt từ Mombasa đến thủ đô Nairobi.
Tài sản của Cảng vụ Kenya (KPA) đã được cam kết làm tài sản thế chấp cho khoản vay mà Trung Quốc đã cho Kenya vay vào năm 2014. Bộ Giao thông vận tải, Kho bạc Nhà nước được cho là đã đóng vai trò quan trọng trong việc hậu thuẫn cho thỏa thuận này.
Theo Tổng Kiểm toán Edward Ouko, Ngân hàng Exim của Trung Quốc có thể giành được quyền trở thành cổ đông chính của KPA trong trường hợp KPA vỡ nợ. Ngân hàng này đã thiết lập một tài khoản ký quỹ để sử dụng doanh thu thu được của KPA nhằm bù đắp cho khoản nợ thiếu hụt có thể có.
Điều này đồng nghĩa rằng, nếu Chính phủ Kenya chậm trễ trong việc hoàn trả khoản vay liên quan đến dự án SGR thì doanh thu của KPA sẽ được sử dụng để trả nợ theo thỏa thuận thế chấp đã ký kết với phía Ngân hàng Trung Quốc.
Như vậy, cảng Mombasa chiến lược của Kenya sẽ đứng trước rủi ro trở thành phương tiện để thực hiện nghĩa vụ trả nợ nước ngoài. Đây là một trong những hải cảng lớn và đông đúc nhất Đông Phi. Trong năm 2017, cảng này tiếp nhận gần 1.800 tàu lớn và được đánh giá là một trong những trung tâm vận tải của khu vực.
Tổng Kiểm toán Nhà nước Kenya tỏ ra quan ngại trước khả năng trả nợ của Chính phủ và cho rằng: "Dự án SGR dường như được thiết kế để sinh lỗ và việc trả nợ đúng hạn gần như là bất khả thi đối với Chính phủ Kenya".
Không như kỳ vọng ban đầu, dịch vụ vận tải hàng hóa của tuyến đường sắt Nairobi-Mombasa kể từ khi khai trương đến nay gây nỗi thất vọng lớn. Báo cáo của cơ quan thống kê Kenya hồi tháng 4/2019 cho biết, doanh thu của tuyến đường sắt này trong năm đầu tiên hoạt động chỉ vào khoảng 100 triệu USD, trong đó khoảng 86,3 triệu USD là từ vận tải hàng hóa.
Trong khi đó, Chính phủ Kenya phải trả cho các công ty Trung Quốc hơn 120 triệu USD/năm cho phí quản lý. Nghĩa là, doanh thu của tuyến đường sắt Nairobi-Mombasa là không đủ trang trải chi phí hoạt động.
Vào tháng 9/2018, Tổ chức xếp hạng Moody’s đã liệt kê Kenya vào danh sách các quốc gia có nguy cơ mất tài sản chiến lược cao nhất vào tay Trung Quốc vì các khoản nợ. Nợ của Kenya đối với Trung Quốc hiện ở mức 5,55 tỷ USD, tương đương 73,4% tổng nợ song phương của Kenya tính đến cuối tháng 9/2018.
