Thomas Friedman: 'Trung Quốc vớ phải Trump là đáng đời'

Dưới đây là bài bình luận của Friedman đăng trên New York Times ngày 21/5 với nhan đề "China Deserves Donald Trump" (Trung Quốc gặp Donald Trump là đáng đời). 

Tổng thống Donald Trump nhấn mạnh cách tiếp cận cứng rắn của ông với Trung Quốc sẽ có lợi cho Mỹ. Ảnh: New York Times.

Một người bạn doanh nhân Mỹ làm việc ở Trung Quốc gần đây nhận định với tôi rằng Donald Trump không phải là tổng thống mà Mỹ đáng có, nhưng chắc chắn ông ta là tổng thống Mỹ mà Trung Quốc đáng phải chịu.

Bản năng của Trump - cho rằng Mỹ cần phải cân bằng lại quan hệ thương mại với Trung Quốc, trước khi nước này trở nên quá mạnh để có thể thỏa hiệp - là rất chính xác. Và phải cần tới một quả "thần công nhân đạn tàn phá" như Trump mới buộc Trung Quốc phải chú ý. Đến lúc này, hai bên cần phải nhận ra thời điểm hiện tại quan trọng đến mức nào.

Việc mở cửa lại quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc hồi thập niên 1970 đã định hình cho việc tái lập các mối quan hệ thương mại song phương, lúc đó vẫn còn hạn chế. Khi chúng ta để Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 2001, việc này đã đưa Trung Quốc vọt lên trở thành cường quốc thương mại, trong khuôn khổ những quy định đến giờ vẫn mang lại cho Trung Quốc nhiều ưu đãi trên danh nghĩa một nước đang phát triển.

Cuộc đàm phán mới này sẽ định hình cách thức Mỹ và Trung Quốc quan hệ với nhau như hai đối tác kinh tế ngang ngửa, cạnh tranh nhau trong cùng các ngành của thế kỷ 21, ở thời điểm thị trường hai bên hoàn toàn đan xen nhau. Do đó, đây không phải là tranh chấp thương mại thông thường. Đây là một vụ tranh chấp lớn.

Để vụ tranh chấp này kết thúc có hậu, Trump sẽ phải thôi trò châm chích Trung Quốc một cách trẻ con trên Twitter (và ngừng nói về việc chiến tranh thương mại “dễ thắng” như thế nào). Ông ta phải lặng lẽ đúc khuôn ra được một thỏa thuận tái cân bằng tốt nhất mà chúng ta có thể có – vì ta không thể sửa chữa mọi thứ cùng một lúc được – và tiếp tục tiến lên, tránh hồ đồ vấp vào một cuộc chiến thuế quan bất tận.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cũng phải nhận thấy rằng Trung Quốc không còn có thể tiếp tục tận hưởng những ưu đãi thương mại mà họ đã có trong 40 năm qua. Ông ta nên khôn ngoan dừng điệp khúc dân tộc chủ nghĩa “không-ai-được-phép-bảo-Trung Quốc-phải-làm-gì” và tìm kiếm một thỏa thuận hai bên cùng có lợi tốt nhất có thể đạt được. Bắc Kinh sẽ không gánh nổi hậu quả từ việc Mỹ và các nước khác chuyển dịch hoạt động sản xuất của họ sang chuỗi cung ứng “ABC”, tức Anywhere-But-China (Bất kỳ đâu, trừ Trung Quốc).

Đây là cách chúng ta đã đi đến tình thế này. Kể từ thập niên 1970, mẫu hình quan hệ thương mại Trung – Mỹ là khá nhất quán: chúng ta mua đồ chơi Trung Quốc, áo phông, giày tennis, máy cắt gọt kim loại, các tấm pin mặt trời, và họ mua của chúng ta đậu nành, thịt bò và máy bay Boeing.

Đến khi cán cân thương mại đi quá chệch hướng - vì Trung Quốc tăng trưởng không chỉ nhờ vào sự làm việc cần cù, nỗ lực xây dựng cơ sở hạ tầng thông minh và giáo dục đào tạo, mà còn bằng cách ép các công ty Mỹ chuyển giao công nghệ, trợ giá cho doanh nghiệp nội địa, duy trì thuế quan cao, phớt lờ các quy định của WTO và đánh cắp sở hữu trí tuệ - thì Bắc Kinh lại đã tìm cách xoa dịu chúng ta bằng cách mua thêm nhiều máy bay Boeing, thịt bò và đậu tương hơn.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cũng cần phải hiểu rằng trong thương mại, đôi bên có thể cùng có lợi. Ảnh: New York Times.

Trung Quốc vẫn đang khăng khăng nói họ là “nước nghèo đang phát triển”, một nước cần được bảo hộ thêm nữa, rất lâu, trong khi thực tế đã trở thành nhà sản xuất lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, mối quan hệ này cũng đã có tác dụng, đủ tốt với nhiều công ty Mỹ, đủ lâu để giúp Mỹ, đương kim siêu cường thế giới, đáp ứng và tạo điều kiện cho sự vươn lên của siêu cường thứ hai là Trung Quốc. Cùng với nhau, hai quốc gia này đã giúp cho toàn cầu hóa lan rộng hơn và thế giới thịnh vượng hơn.

Một số thay đổi quá lớn xuất hiện và không thể bỏ qua được nữa. Trước hết, Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình đã tuyên bố kế hoạch hiện đại hóa “Made in China 2025”, hứa hẹn nguồn trợ cấp dồi dào để giúp cả doanh nghiệp nhà nước lẫn tư nhân Trung Quốc đứng đầu thế giới trong lĩnh vực siêu tính toán, trí tuệ nhân tạo (AI), vật liệu mới, công nghệ in 3D, phần mềm nhận diện, robot học, ôtô điện, xe tự hành, mạng không dây 5G và vi mạch tiên tiến.

Đây là bước chuyển tự nhiên khi Trung Quốc mong muốn thoát khỏi nhóm các nước thu nhập trung bình và giảm phụ thuộc vào phương Tây về công nghệ cao. Nhưng những ngành mới nói trên đều cạnh tranh trực tiếp với các công ty tốt nhất của Mỹ.

Kết quả, tất cả chiêu thức của Trung Quốc từ trợ giá, bảo hộ, lừa đảo các quy định thương mại, ép buộc chuyển giao công nghệ và ăn cắp sở hữu trí tuệ từ những năm 1970 dần trở thành mối đe dọa ngày càng lớn. Nếu Mỹ và châu Âu cho phép Trung Quốc tiếp tục vận hành theo đúng các công thức mà họ đã sử dụng để thoát nghèo và cạnh tranh ở tất cả các ngành nghề tương lai, chúng ta hẳn sẽ là những kẻ điên. Về điều này thì Trump đã đúng.

Nhưng cái ông ta sai là thương mại không giống cuộc chiến. Khác với chiến tranh, nó có thể là một tiền đề để đôi bên đều thắng. Alibaba, UnionPay, Baidu và Tencent với Google, Amazon, Facebook và Visa tất cả đều có thể cùng thắng, và họ vẫn cùng thắng tính đến thời điểm này. Tôi không chắc là Trump hiểu ra điều đó.

Tôi cũng không rõ ông Tập có hiểu điều đó không. Chúng ta phải để Trung Quốc thắng một cách công bằng và ngay thẳng khi các công ty của họ giỏi hơn, nhưng họ cũng phải sẵn sàng chịu thua một cách công bằng và ngay thẳng. Ai có thể nói được ngày nay Google và Amazon sẽ trở nên thịnh vượng hơn cỡ nào, nếu như họ đã được phép hoạt động thoải mái ở Trung Quốc, tương tự như Alibaba và Tencent được phép hoạt động ở Mỹ?

Và Trung Quốc đã tiết kiệm được bao nhiêu tiền - để trợ giá cho doanh nghiệp trong nước - khi quân đội của họ đánh cắp đồ án chế tạo máy bay tiêm kích F-35 của hãng Lockheed Martin, sau đó chế tạo phiên bản y hệt của họ, mà không phải mất một xu nào cho nghiên cứu và phát triển?

Tôi xin nhắc lại: thương mại có thể là đôi bên cùng có lợi, nhưng phần thắng có thể bị méo mó, nếu một bên vừa chăm chỉ làm việc vừa chơi bẩn cùng lúc. Chúng ta có thể lờ đi khi thương mại chỉ là đồ chơi và pin mặt trời, tuy nhiên, khi nó là tiêm kích F-35 và mạng viễn thông 5G thì sẽ thật không thông minh.

Nhưng không phải tất cả điều này đều mới mẻ hay có vấn đề. Chúng ta đang sống trong thời đại “lưỡng dụng”. Trong thế giới đó, “những gì giúp ta trở nên mạnh và thịnh vượng cũng sẽ khiến ta dễ bị tổn thương”, John Arquilla, một trong những chiến lược gia hàng đầu của Trường Cao cấp Hải quân Mỹ đã nói như vậy.

Cụ thể, các thiết bị 5G như của hãng Huawei có thể tải dữ liệu và lời thoại với tốc độ siêu nhanh, nhưng chúng cũng có thể được dùng làm nền tảng gián điệp nếu cơ quan tình báo Trung Quốc thực thi quyền của họ theo luật nước này, yêu cầu được tiếp cận.

Huawei đang bị vướng vào cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung. Ảnh: AP.

Thật vậy, cuộc tranh cãi quanh câu chuyện Huawei đã là ngọn đèn tập trung soi rọi vào thời điểm hoàn toàn mới hiện nay: Huawei ngày càng chiếm lĩnh thị trường hạ tầng mạng 5G, vốn trước đây do Ericsson và Nokia kiểm soát. Hãng Qualcomm của Mỹ hiện là nhà cung ứng chip và phần mềm cho Huawei, cũng là đối thủ cạnh tranh toàn cầu của hãng này.

Nhưng chính phủ Trung Quốc đã giúp Huawei bóp nghẹt cạnh tranh - từ cả công ty nước ngoài lẫn nội địa - để hãng này phát triển lớn hơn, nhanh hơn và rẻ hơn. Huawei sau đó sử dụng lợi thế này và sức mạnh giá cả để "đánh dưới háng" các công ty viễn thông phương Tây, sau đó dùng vị thế chiếm lĩnh thị trường toàn cầu đang lên để ấn định chuẩn viễn thông 5G thế giới thế hệ mới dựa trên công nghệ riêng, không phải công nghệ của Qualcomm hay Ericsson Thụy Điển.

Hơn nữa, trong thế giới lưỡng dụng, bạn phải lo âu vì nếu sử dụng hộp thoại internet của Huawei trong nhà, giống như công cụ Echo của Amazon, thì cũng có nghĩa bạn có thể đang nói chuyện với tình báo quân đội Trung Quốc.

Ngày xưa, khi chúng ta chỉ mua giày tennis và tấm pin mặt trời của Trung Quốc và họ mua đậu tương với máy bay Boeing của ta, có ai quan tâm Trung Quốc là bên như thế nào? Nhưng khi Huawei đang cạnh tranh mạng viễn thông 5G thế hệ mới với Qualcomm, AT&T và Verizon, khi mạng 5G sẽ là xương sống mới của thương mại điện tử, thông tin liên lạc, chăm sóc y tế, giao thông và giáo dục, thì các giá trị sẽ là quan trọng. Những khác biệt trong giá trị là quan trọng, một chút lòng tin cũng quan trọng và nguyên lý pháp quyền lại càng quan trọng hơn. Điều này đặc biệt đúng với công nghệ và chuẩn 5G, khi đã được cài nhúng vào một quốc gia, sẽ trở nên rất khó gỡ đi.

Và xin bổ sung thêm một điều nữa: khoảng cách các giá trị và sự tin tưởng giữa chúng ta và Trung Quốc đang ngày càng giãn ra, không thu hẹp lại. Trong nhiều thập kỷ, Mỹ và châu Âu đã bỏ qua một số gian lận nào đó của Trung Quốc trong thương mại, vì họ tự cho rằng khi Trung Quốc khấm khá hơn - nhờ thương mại và cải cách kiểu tư bản chủ nghĩa - nước này sẽ cởi mở hơn về mặt chính trị. Giả định này vẫn tồn tại cho đến một thập kỷ trước đây.

Trong 10 năm qua, theo James McGregor, một trong những nhà tư vấn kinh doanh Mỹ có hiểu biết nhất và sống lâu năm ở Trung Quốc, thì rõ ràng “Bắc Kinh thay vì cải cách và mở cửa, lại đã và đang cải cách nhưng đóng cửa”.

Thay vì Trung Quốc giàu có hơn và trở thành bên liên quan có trách nhiệm hơn trong thế giới toàn cầu hóa, thì họ lại trở nên giàu hơn và quân sự hóa nhiều hơn các đảo ở Biển Đông để đẩy Mỹ ra khỏi khu vực. Họ đang sử dụng công cụ công nghệ cao như nhận diện khuôn mặt, để kiểm soát trở nên hiệu quả hơn, chứ không phải nới lỏng đi.

Tất cả những điều này đang lên đến điểm kịch tính phải xử lý trong các cuộc đàm phán thương mại. Mỹ hoặc Trung Quốc phải tìm ra cách để xây dựng lòng tin hơn nữa - để toàn cầu hóa có thể tiếp tục một cách trôi chảy và chúng ta có thể cùng phát triển trong kỷ nguyên mới - hoặc họ sẽ không thể tiến thêm được nữa. Trong trường hợp đó, toàn cầu hóa sẽ bắt đầu rạn vỡ, và cả hai sẽ nghèo đi vì điều đó.

Thomas L. Friedman, sinh năm 1953, là nhà bình luận về các vấn đề đối ngoại của tờ New York Times. Ông đã giành 3 giải Pulitzer và là tác giả của 7 cuốn sách, trong đó cuốn "From Beirut to Jerusalem" (Từ Beirut đến Jerusalem) được giải Sách quốc gia Mỹ năm 1989.

Các cuốn "The Lexus and the Olive Tree" (Chiếc Lexus và cây Ôliu - năm 2000), "The World is Flat" (Thế giới phắng - năm 2005), "Hot, Flat, and Crowded" (Nóng, Phẳng, Chật - năm 2008) và "Thank You for Being Late" (Cảm ơn vì đến trễ - năm 2016) đã được dịch và xuất bản ở Việt Nam.

Friedman cũng là tác giả có sách được tìm đọc nhiều ở Trung Quốc. "Thế giới phẳng" đã trở thành sách bán chạy ở nước này.

Năm 2004, Friedman được Câu lạc bộ Báo chí Quốc tế, gồm 500 thành viên đứng đầu ngành truyền thông, tặng giải thưởng vì thành tích trọn đời. Cùng năm, tên ông được Nữ hoàng Elizabeth Đệ nhị tấn phong vào danh sách Đoàn Quý tộc Đế quốc Anh. Từ năm 2005, Friedman được bầu vào Hội đồng xét Giải thưởng Pulitzer, trao giải hàng năm cho các tác phẩm xuất sắc trong lĩnh vực báo chí, truyền thông, văn chương, sáng tác âm nhạc Mỹ.